Mae chwythu’r chwiban wedi dod yn rhan gynyddol bwysig o’r dirwedd cyfraith cyflogaeth, yn enwedig yn y sectorau iechyd a gwasanaethau ariannol, gyda nifer yr hawliadau chwythu’r chwiban yn cyrraedd y lefelau uchaf erioed dros y ddwy flynedd ddiwethaf.
Beth yw chwythwr chwiban?
Gelwir gweithiwr sy’n adrodd rhai mathau o gamymddwyn yn y gwaith yn chwythwr chwiban. Mae’n rhaid i’r camwedd y maent yn ei ddatgelu fod er budd y cyhoedd, yn hytrach nag effeithio ar eu hunain yn unig, er enghraifft:
- trosedd, fel twyll
- Iechyd a diogelwch rhywun mewn perygl
- risg neu ddifrod gwirioneddol i’r amgylchedd
- camgymeriad cyfiawnder
- mae’r cwmni’n torri’r gyfraith, er enghraifft, nid oes ganddo’r yswiriant cywir
- rydych chi’n credu bod rhywun yn cuddio camwedd
Nid yw cwynion personol (er enghraifft bwlio, aflonyddu, gwahaniaethu) yn cael eu cwmpasu gan gyfraith chwythu’r chwiban, oni bai bod yr achos penodol hefyd yn cael ei godi er budd y cyhoedd.
Y math mwyaf cyffredin o chwythu’r chwiban yw mewn perthynas â methiant i gydymffurfio â rhwymedigaeth gyfreithiol, er enghraifft, gweithiwr banc yn codi pryderon nad yw eu cyflogwr yn cydymffurfio â rheolau’r Awdurdod Ymddygiad Ariannol. Bu cynnydd hefyd mewn datgeliadau ynghylch materion iechyd a diogelwch ers dechrau’r pandemig, er enghraifft, mesurau priodol yn cael eu rhoi ar waith cyn i’r gweithwyr ddychwelyd i’r gweithle.
A yw chwythwyr chwiban wedi’u diogelu gan y gyfraith?
Mae cyfraith y DU wedi rhoi amddiffyniad i’r rhai sy’n codi pryderon am gamymddwyn posibl yn y gweithle ers 1999 trwy Ddeddf Datgelu Budd y Cyhoedd 1998. Mae hyn yn rhoi’r hawl i weithiwr fynd ag achos i dribiwnlys cyflogaeth os ydynt wedi cael eu dioddef yn y gwaith neu os ydynt wedi colli eu swydd oherwydd eu bod wedi ‘chwythu’r chwiban’.
Dylai unrhyw un sydd â phryder am ddigwyddiad a ddigwyddodd yn y gorffennol, sy’n digwydd nawr, neu y maent yn credu y bydd yn digwydd yn y dyfodol agos, allu ei godi ar unrhyw adeg heb ofn cael eu trin yn annheg neu golli eu swydd.
Os yw gweithiwr yn cael ei ddiswyddo oherwydd eu bod wedi gwneud “datgeliad gwarchodedig” – neu mewn geiriau eraill, chwythu’r chwiban – mae’r diswyddiad hwnnw’n awtomatig annheg. Mae’r rhai nad ydynt yn weithwyr yn cael eu hamddiffyn rhag cael eu trin niweidiol o ganlyniad i chwythu’r chwiban.
Yn wahanol i achosion diswyddo annheg cyffredin, nid oes angen 2 flynedd o wasanaeth ar weithwyr ac mae’r iawndal mewn achos chwythu’r chwiban o bosibl yn ddiderfyn.
Pwy sy’n cael ei ddiogelu?
Rydych chi’n cael eich diogelu os ydych chi’n unrhyw un o’r mathau canlynol o weithwyr:
- gweithiwr
- hyfforddai
- gweithiwr asiantaeth
- aelod o Bartneriaeth Atebolrwydd Cyfyngedig (LLP)
Nid oes isafswm gofyniad gwasanaeth er mwyn cyflwyno hawliad chwythu’r chwiban (mae amddiffyniad yn ‘hawl diwrnod un’) ac, yn wahanol i hawliadau diswyddo annheg safonol, nid oes cap ar swm yr iawndal y gellir ei ddyfarnu.
Os nad ydych yn siŵr a ydych chi’n cael eich diogelu, mae’n werth cael cyngor annibynnol gan gyfreithiwr cyflogaeth arbenigol. Mae’n werth cofio hefyd nad yw cymal cyfrinachedd neu ‘gymal gagging’ mewn cytundeb setlo yn ddilys os ydych chi’n chwythwr chwiban.
Pam mae galwadau ar y DU i ddiwygio ei chyfreithiau chwythu’r chwiban?
Bu galwadau dro ar ôl tro ar y DU i wella ac ymestyn amddiffyniad chwythwr chwiban a’i gwneud hi’n orfodol i gwmnïau gael polisi chwythu’r chwiban. Yn ôl Kevin Hollinrake AS, ‘mae tua 43% o’r holl droseddau ariannol yn cael eu nodi gan chwythwyr chwiban, felly mae amddiffyniad chwythu’r chwiban priodol yn hollol hanfodol’.
Awgrymodd arolwg diweddar a gynhaliwyd gan Protect (elusen chwythu’r chwiban yn y DU) mai dim ond 12% o achosion chwythu’r chwiban sy’n llwyddiannus ac mae’r elusen yn dadlau bod ‘angen diwygio brys i adlewyrchu’r gweithle modern a chadw i fyny ag arfer gorau rhyngwladol’.
Ar ôl gadael yr UE, ni fydd y DU yn gweithredu Cyfarwyddeb Chwythu’r Chwiban yr UE, sydd eisoes wedi’i phasio i gyfraith genedlaethol gan sawl aelod-wladwriaeth. Un o egwyddorion allweddol y gyfarwyddeb honno yw sefydlu awdurdod cenedlaethol cymwys i ddarparu ffynhonnell addysg, hyfforddiant a chefnogaeth i chwythwyr chwiban.
Mae pob ochr o’r sbectrwm gwleidyddol wedi cydnabod y perygl i gymdeithas o gyfraith y DU yn syrthio ar ei hôl hi ar y mater hwn. Mae grŵp seneddol hollbleidiol ar chwythu’r chwiban wedi cefnogi ailgyflwyno Bil Aelodau Preifat y Farwnes Kramer a gafodd ei ail ddarlleniad ar 6 Mai. Pe bai’n cael ei ddeddfu, byddai’r bil yn sefydlu Swyddfa Annibynnol y Chwythwr Chwiban, i gefnogi a chynghori chwythwyr chwiban cyn iddynt godi pryderon. Ar hyn o bryd, mae gweithwyr a gweithwyr yn cael eu hamddiffyn rhag erledigaeth dim ond ar ôl iddynt ddioddef niwed neu gael eu diswyddo.
Mae cynigion eraill ar gyfer diwygio yn cynnwys amddiffyn cwmpas ehangach o bersonau, gan gynnwys y rhai sy’n cefnogi ac yn hwyluso chwythwyr chwiban, tribiwnlysoedd arbenigol i ystyried pob math o chwythu’r chwiban, a dirwyon i gyflawnwyr, yn ogystal ag iawndal gwaethygu ac iawndal i’r rhai y mae eu hachosion yn llwyddiannus.
Felly beth all cyflogwyr ei wneud?
Yn y DU nid oes gofyniad cyfreithiol i sefydliad gael polisi chwythu’r chwiban er o dan y Cod Llywodraethu Corfforaethol, rhaid i gwmnïau rhestredig gael polisïau chwythu’r chwiban ar waith neu rhaid iddynt esbonio pam nad ydynt yn gwneud hynny.
Mae cyflogwyr o dan bwysau cynyddol i weithredu’n gyfrifol. Tra byddwn yn aros am y diwygiad deddfwriaethol disgwyliedig, dylai arweinwyr busnes fod yn gosod sylfeini ar gyfer diwylliant cefnogol a fydd yn caniatáu i bryderon gael eu codi a’u mynd i’r afael yn briodol er budd y sefydliad cyfan.
Gyda nifer y cwynion chwythu’r chwiban yn debygol o barhau i gynyddu, mae’n rhaid i’r amcan cyffredinol i unrhyw gyflogwr fod bod ei bobl yn teimlo’n gallu siarad os ydynt yn poeni am gamwedd, yn ddiogel yn gwybod y bydd eu pryderon yn cael eu cymryd o ddifrif ac na fyddant yn cael eu hanwybyddu, eu neilltuo na’u diswyddo.
Cysylltu â ni
Mae ein harbenigwyr cyfraith cyflogaeth yn gallu cynnig cyngor arbenigol ar ystod eang o faterion, i weithwyr a chyflogwyr fel ei gilydd. Am sgwrs gyfrinachol, cysylltwch â Daniel Wilde ar 01633 244233 neu e-bostiwch wilded@hevans.com
